IPARRAGIRREREN BERTSOAK ANTZUOLAKO HERRIARI

Ospetsuak dira Antzuolako alardeari, eta bereziki banderari, Iparragirrek egindako bertsoak. Badirudi une hartako Antzuolako alkateak eskatuta idatzi zituela, izan ere Iparragirrek hainbat enkargu ere onartzen zituen erromeria eta udako ferietatik.

Bertsioak bertsio, Antzuolako batzarrari zuzendutako bertso hauek Arturo kanpioni bidali zizkion Iparragirrek Eskoriatzatik 1878ko abuztuaren 11n. Eta bostak eman zituen Kanpionek “Revista Euskara” (I alea, 203-205 orrietan) delakoan, 1878an. Antzinako grafia errespetatuta, horrelakoak dira bertso haiek:

 

MAIRUEN BANDERA

(I)

Nafarrac Don Garcia

Erregue zutela

Odolez estali zan

Ichuski Junquera!

Africanoac orruz

Legoiak becela…

Cioten cristau bicirik

Utzico ez zutela

(II)

Baña Euscaldunac

Laurac bat aurrera…

Cioten fedeagati

Danoc illgo guera.

Jo!... jo!... eta ez eman

Pauso bat atzera

Gureganatu arte

Moroen bandera.

(III)

Mutillac! ara nun dan

Illargui erdia;

Arrapatu dezagun

Naiz galdu bicia.

Ara hemen banderá…

¡Viva Euscal-Erria!

Eta Antzuolarentzat

Onra eta gloria.

(IV)

Erran adiskideac

Orduan becela:

Nafarrakin gaur ere

Anayac guerala:

Bat da gure izarra…

Bat gure bandera…

Itz santu bat bacarra,

Euscaldunac guera.   

Bertso hauei atxikita, badoa beste seigarren bat, ez daukana aurrekoekin loturarik, baina garrantzitsua dena adierazteko garai hartan kantari honek bizi zuen egoera animikoa edo emozionala zein zen Izan ere, Argentinan zegoela euskal foruak kendu zituzten 1876an, eta horren etsipenarekin-edo desiatzen zegoen Euskal Herrira bueltatzeko. Anjelak ere, bere emazteak, zera esaten zuen une hartako egoerari buruz:

“Como loco se volvió. Se pasaba los días llorando de rabia y tenía un humor de todos los demontres”

Horrela, hainbat jenderen laguntzarekin, 1877an bueltatu zen Jose Mari Iparragirre Euskal Herrira. Baina hasieran batak eta besteak egindako ongietorriak eta omenaldiak ez zituen  Iparragirre asetu, eta hori da bere ama zeneko Txapartegi baserritik, Gabiriatik alegia, adierazi nahi diguna bertso honetan:

(V)                                         

Escribicez mesede eguiten banazu

Gaviriara carta, bial bear dezu.

An baserri batean, beti triste nazu,

Buruan dituala milla pensamentu.

Iparragirrek  idatzitako bertsoak ugariak izan baziren ere, foruak eta Euskal Herrira dira batez ere gehienetan antzeman daitezkeen sentimenduak; eta baita Antzuolarako idatzikoetan ere. Foru zaletasun hori adierazteko adibidez, nork ez ditu bertso hauek ezagutzen:

“Fueristak gera, eta izango

Mundua mundu den artean,

Sentimentu hau bizirik dago

Betiko Euskalerrian”.

Idazkera aldetik bertsio ezberdinak dauden bezala, edukieran aldetik ere aldaketa batzuk somatzen dira bertsio batetik bestera.

Bigarren bertsio bat, bada, Antzuolako Udalak ustez Iparragirrek emandako bertsoak aintzat hartuta, Bergarako moldiztegian edo inprentan kaleratutako kopia bat da. 1905ean kaleratu zen dokumentu hau eta horrela dio:

(I)

Nafarrac Don Garcia

Erregue zutela

Odolez estali zan

Ichuski Junquera!

Africanoac orruz

Legoiak becela…

Cioten cristau bicirik

Utzico ez zutela

(II)

Baña Euscaldunac

Laurac bat aurrera…

Cioten fedeagati

Danoc illgo guera.

Jo!... jo!... eta ez eman

Pauso bat atzera

Gureganatu arte

Moroen bandera.

(III)

Mutillac! ara nun dan

Illargui erdia;

Arrapatu dezagun

Naiz galdu bicia.

Ara hemen banderá…

¡Viva Euscal-Erria!

Eta Antzuolarentzat

Onra eta gloria.                  Iparragirreren hilobia Urretxun

 

Iparraguirre jaunac ditu berso onec gure banderari atariac, orain ogueita sei urte

Anzuolan 20 Abostoan 1905

Bertsio biak konparatzen badira, nabaria da Antzuolan 1905ean kaleratzen diren bertsoetan “esku sartze” bat egon zela, eta norbaitek une hartarako egokiagoagoa zen beste bertsio bat kaleratu zuela. Agian aldaketa nabarmena “Laurac bat” delako leloaren desagerpena izan daiteke. Baina, badago, dena den, hutsune nabarmenagoa, laugarren bertsoa ez dela Antzuolako Udalak kaleratutako bertsioan azaltzen:

(IV)

Erran adiskideac

Orduan becela:

Nafarrakin gaur ere

Anayac guerala:

Bat da gure izarra…

Bat gure bandera…

Itz santu bat bacarra,

Euscaldunac guera.

Hemen ere, bada, “Laurac bat”, “Nafarroa”, “Anayac guerala”,… eta euskaldunon batasunarekin loturiko beste ideia batzuk nahita edo nahi gabe ezkutatu ziren.

Aipatu dugu Iparragirreren saminaren eragilerik nagusiena euskal foruak desagertu zirenean eman zela. Hori izan zela Euskal Herrira bueltatzeko arrazoi nagusia. Baina ez ze bakarra izan. “Ley Paccionada” (1841) geroztik Nafarroak bere status politiko berezia galduz, foruek emandako alegia, Espainiako beste probintzien maila hartzen du. Aldi berean antzematen du galtze horrek euskal probintzien arteko anaitasuna apurtu egiten duela. Hori dela eta, 1878ko ekainaren 28an, “Nafarroako Alkarkidari” izeneko bertsoak idatzi zituen, eta, nola ez, Nafarroarekin euskaldunok izan beharreko loturak aldarrikatzen zituen. Bertso bat badago gainera, Antzuolan abesten denarekin lotura handiak dituenak:

“NAFARROAKO ALKARKIDARI”

Zorioneko batasunean

Nafarrak, gure anayac,

Bizi dirade lege onean

Gaur guztiz gizon ernayac,

Guregatik on, errango badu

Etorkizunak kondairak,

Laurak bat beti!... maite alcartu

Izan Euskaldun leyalak”.

Hemen ere “Laurak bat”, “Nafarrak gure anayac”,… ideiak errepikatzen dira, eta sentimendu honek, nola ez, “Mairuaren Bandera”n adierazten dira.

Iparragirrek idatzitako bertsoak alardean abesten dira, kapitainak diskurtsoa botatzen duen etenalditxo batean. Esan beharra dago, hala ere, bertso hauek ez direla betidanik abestu, baizik eta 1976an hasi zirela abesten, une hartan parrokiako koruko abesbatzarekin eta Simon Artolazabal organistaren zuzendaritzapean.

Dena dela, badugu beste egokitzapen bat (edo beste bertsio bat, nahi bada esan) eta da orain alardean abesten diren bertsoak. Hemen, berriz, Iparragirrerena ez den beste bertso berri bat txertatzen zaigulako:

(IV)

San Juan Uzarragako

seme txit argiak

ziran Balde-junqueran

irabazliak:

batzar etxean dauden

illargi erdiak

dira Antzuolarentzat

txit onragarriak

Bertso berri honen egilea ez dakigu arren, 1976an alardean dagoeneko abesten da. Egileak egile, hauek dira urtero herriko abesbatzak abesten dituen bertsoak:

(I)

Nafarrak On Garcia

errege zutela,

odolez estali zan

bai Balde-junkera:

afrikanoak, orruz

legoiak bezala,

zioten kristau bizirik

utzi bear ez zela.

(II)

Baiña euskaldunak,

Laurak bat aurrera!

zioten: fedeagatik

danok hilgo gara

jo!... jo eta ez eman

pauso bat atzera…

gurea izan arte

mairuen bandera.

(III)

Mutillak, ara non dan

illargi erdia;

arrapatu dezagun

naiz galdu bizia;

emen degu bandera,

upa Euskal-erria!

eta Anzuolarentzat

onra eta gloria.

(IV)

San Juan Uzarragako

seme txit argiak

ziran Balde-junqueran

irabazliak:

batzar etxean dauden

illargi erdiak

dira Antzuolarentzat

txit onragarriak

(V)

Esan, adiskideak,

orduan bezala,

Nafarroakin gaur ere

anaiak gerala;

bat da gure izarra,

bat gure bandera:

esan beti Laurak-bat

izan nahi dugula.

Jatorriz, bertso hauek ez dute inongo doinurik edo musikarik; bertso soilak besterik ez dira. 1978an, ordea, armoniaren bat jartzea erabaki zen bertso hauek alardean abesteko. Armonia,  Miguel Gonzalez Bastidak Musika bandako zuzendaria zenak jarri zion, eta hori egiteko Iparragirrenak diren beste bertso batzuek “Gora Euskara” zeramaten musikaz baliatu zen.

Iturria: 

Iñigo Ramirez de Okariz (2005). Antzuolako Alardea eta Mairuaren JAialdia. (Kaleratu gabeko lana).